کاشی
کاشی قطعه‌ايی است که بدنه آن از گل يا خشتِ پخته است و روی آن را لعاب پوشانده. قابليت آمودی دارد و عايق خوبی در برابر رطوبت و حرارت است. از نظرمواد تشکيل دهنده بدنه به دو صورت است:
- 1-گلی
- 2-جسمی
کاشی گلی
اين نوع بيشتر برای کاشی‌های هفت رنگ و زير رنگ استفاده میشود و ماده تشکيل دهنده آن خاک لای است که از رسوبات رودخانه بدست می آيد.
کاشی جسمی
خمير آن مخلوطی است از نرمه سنگ،نرمه شيشه و گل سرشور.بيشتر برای ساخت کاشی معرق ياآجر های لعابدار و کاشی های نره در پوشش گنبد بکار می رود.
کاشی در معماری
کاشی از لحاظ تاریخی پنجمین شیوه اساسی و بنیادی در تزئینات ساختمان‌های عادی است.
استفاده از این شیوه و مواد تزئینی در معماری اسلامی نیز به حد اعظمی رایج و دیزاین‌های جالب، جلو رشد و انکشاف تزئینات خشتی و گچی را گرفت و همه علاقمند تزئینات با کاشی شدند از نوع تزینات کاشی برای بار اول قسمی که روی دیوار را بکلی بپوشاند در آبدات قرن ۱۳ هـ قونیه بکار رفته است.
کاشی‌کاری بصورت هنر تزئینی در کشور‌های اسلامی به اوج شکوفایی خود رسید و یکی از ویژگی‌های برجسته معماری اسلامی به شمار می‌رود کاشی‌هایی که برای تزئین عمارات به کار می‌رود عموما به سه دسته تقسیم میشود که در ادامه به معرفی آن خواهیم پرداخت.
- کاشی‌معرق: باتلفیق تکه های کوچک گوناگون ساخته میشود که بر اساس طرح یکایک تراشیدهو در جای معین نصب می‌شوند.
- کاشی‌بنایی : دارای طرح‌های هندسی است و از تلفیق اشکال هندسی ساخته میشود، که مساحت هریک از آنها بین ۴ تا ۸ سانتی متر مربع است.
- کاشی‌خشتی : از تلفیق خشت‌های ظریف لعاب دار که هریک از آنها بخشی از طرح کلی را در بر دارد ساخته میشود واز قرن پنج قمری با گسترش و پیشرفت سایر شاخه های هنر اسلامی کاشی کاری نیز رشد بیشتری کرد.
کاشی معرق
معرق کاری عبارت است از قطعه‌های بریده شده کاشی که نقوش مختلف را از رنگ‌های متفاوت تراشیده و در کنار یگدیگر قرارداده و به شکل قطعاتی بزرگ در آورده و روی دیوار نصب میشود تازینت بخش بنأ گردد. این نقوش گاهی از نقشهای گره‌کشی و گاهی از نقشهای مختلف مانند گال و بوته‌سازی اسلیمی‌ها که هرکدام جداگانه می‌توانند بنایی را زینت بخشد.
کاشی معرق این حسن را دارد که بر سطوح غیر مسطح همچون بدنه گنبدها و گلدسته‌های کوچک و حتی مقرنس‌های ظریف قرار می‌گیر و چنانچه نیاز به مرمت پیدا کند کمتر دچار عدم هماهنگی با بقایای کاشی‌های سالم مانده میشود.
عصر سلجوقی، کمال کاشی معرق
معرقکاری در دوره سلجوقیان یعنی در قرن ۴ هجری به سمت کمال رفت و بسیار متداول شد. درقرن هشتم هجری هنرمندان معرق‌کار به مراتب از هنرمندان عهد سلجوقی جلو افتادند. آنها در این قرن موفق شدند اجزایی را که اشکال معرق از آنها تشکیل میشود کوچکتر کنند و لطیف‌ترین وزیباترین اشکال بنایی و هندسی را در مجموعه‌ای از رنگ‌های زیبا براق که جز در هنر شرق خصوصأ ایرانی دیده میشود نمایش دهند.
هنر معرقکاری در قرن‌های ۹ و ۱۰ هجری به روش‌های شرقی خود رسید در این دوره مراکز مهم معرق‌سازی در شهرهای اصفهان، یزد، هرات و سمرقند ایجاد گردید.
کاشی هفت رنگ
نوعی از کاشی‌است که اکثرأ در مساجد، عبادت‌گاه‌ها و مقبره‌ها همچنان منازل شخصی بکار می‌رفته، این نوع کاشی از کاشی‌های خشت یعنی چهار گوش نشأت گرفته و اندازه آن معمولا ۱۰x۱۰ سانتی متر است که در کنار یگدیگر قرار گرفته و نقش مورد نظر را روی آن رنگ آمیزی می‌کنند و آن را در کوره حرارت می‌دهند تا لعاب آن پخته شود سپس از کوره خارج و در محل مورد نظر نصب می‌کنند.
هفت رنگ متداول و رایج آن عبارت اند از:
- سیاه،
- سفید،
- لاجوردی،
- فیروزه‌ای،
- قرمز،
- زرد
- و حنایی.
امروزه هم هنر کاشی‌هفت‌رنگ به وسیله دست و کاملا به شکل سنتی انجام میشود که باعث ایجاد رنگ‌ها و برجستگی‌هایی با کیفیت بالا و بسیار زیبا شده است، همچنین ترکیبات مواد اولیه لعاب با خلوص بالا و استفاده از طرح‌های تلفیقی قدیم و طرح‌های جدید باعث تمایز آثار ایجاد شده است.
خط بنایی یک شیوه تزئین در کاشی کاری
خط بنایی الهام گرفته از خط کوفی است و در کاشی کاری و معماری اسلامی جایگاهی ویژه دارد و در کتیبه‌ها داخل محراب‌ها و بالای منارها و پشت و پهلوی قوس‌ها به کار می‌رود.
این نوع خط برش‌کاری آسان‌تری که نسبت به کاشی معرق دارد و مانند کاشی معرق فاقد خطوط کج و کناره‌های پیچ و تاب دار است به همین استفاده از این نوع خط در کاشی ها و کاشی‌کاری‌ها ترویج بیشتری دارد.
سایر شیوه‌های تزئین در کاشی‌کاری
در کاشی‌کاری شیوه‌های تزئین دیگری نیز وجود دارد که هر کدام بسته به جایگاه خود دارای ارزش و اهمیت است.
این شیوه‌ها عبارت اند از:
- اسلیمی
- مقرنس‌کاری
- رسم‌بندی
- و…
مکمل معماری
از ارزش کاشی‌و نقوش آن در معماری سخن به میان آوردیم و دانستیم که در میان انبوهی از مصالح معماری چون گل، گچ، خشت، سنگ و چوب و… کاشی نقش مهمی را ایفا می‌کند، در حقیقت می‌توانیم کاشی را مکمل کار در معماری ایرانی بدانیم.
بی شک هنرمندان و معماران ایرانی از ارزش والای این متریال آگاه بوده اند کهاز خود آثار گران‌بهایی را در طول تاریخ و در گوشه و کنار این سرزمین به یادگار گذاشته اند. معماری ایرانی حاصل دسترنج و توانایی هنرمندان و معمارانی ست که زندگی خود را وقف هنر و رسالت خود را اعتلای این هنر والا قرار دادند.
کاشی های امروزی
همانطور که می‌دانیم پروسه طراحی و ساخت کاشی امروزه کمی متفاوت تر از گذشته است، تقریبا هیچ مکانی با کاشی‌های دست‌‌ساز تزئین نمی‌شود. از طرفی استفاده از کاشی در فضاهای مختلف یک مکان امری بسیار متداول است. همین مسئله باعث شده تا طراحان و سازندگان کاشی و سرامیک با تلفیق خلاقیت و هنر اصیل ایرانی دست به تولید کاشی ها و طرح هایی بزنند که هر یک دارنده نشان نبوغ و هنر ایرانی است.
بنابراین امروز نیز هستند کسانی که به تاریخ و هنر این مرز و بوم اهمیت می‌دهند و در بازار کاشی و سرامیک کشور می‌توانیم طرح ها و نقوشی را ببینیم که یادآور اصالت هنر این سرزمین است.
ما در گروه اکسون آرایه پارسی این افتخار را داریم تا محصولات با کیفیت جهانی و طرح های متنوع را در اختیار شما عزیزان قرار دهیم.
پایان/
منبع: مقدمه‌اي بر هنر کاشي گري ايران – فاطمه کریمی، عبدالله قوچانی، محمدیوسف کیانی
سایر منابع: +